Երևանը բախվել է հանրային առողջական արտակարգ իրավիճակի: Air Quality Index(AQI)-ի մակարդակը անընդհատ գերազանցում է 300-ը, այն օդը, որ մենք շնչում ենք թունավոր է՝ հավասարազոր լինելով օրական 20-30 ծխախոտ ծխելուն:
Երևանի օդի խիստ աղտոտվածությունը, հատկապես ձմռանը, պայմանավորված է նրա հատուկ աշխարհագրական առանձնահատկությունների, մարդկային գործունեության և ոչ համարժեք քաղաքաշինության համակցությամբ:
Կատալիզատորների համատարած հեռացումը (անօրինական է զարգացած երկրներում) հանգեցրել է թունավոր գազերի ավելցուկային արտանետումների:
Երևանը գտնվում է հովտում, որտեղ կուտակվում է աղտոտված օդը: Ավելի արտահայտված է հատկապես ձմռանը, երբ սառը օդը հայտնվում է ավելի տաք օդի շերտի տակ:
Շրջակա տարածքները ենթարկվել են զգալի անտառահատումների՝ նվազեցնելով աղտոտիչների համար խոչընդոտ հանդիսացող կանաչապատ տարածքները:
Գործարաններն ու էլեկտրակայաններն արտանետում են թափոններ՝ արտանետումների ժամանակակից կանոնակարգերի ծայրահեղ բացակայության պայմաններում:
Չկանոնակարգված շինհրապարակներն ու հանքարդյունաբերությունը փոշի են արտանետում՝ առանց որևէ արգելող կամ կանխող միջոցների:
Ջեռուցման համար ցածրորակ վառելիքի օգտագործումը. Սովետաշենի աղբավայրը ծխացող թափոններից թունավոր գոլորշի է արտանետում:
Ներկայումս Հայաստանում PM2.5-ի (մանր մասնիկների) իրավական չափորոշիչներ չկան, չնայած Հայաստանի օդը 9 անգամ գերազանցում է ԱՀԿ-ի օդի որակի ուղեցույցը։
Կարևոր է հանրային առողջության պահպանման և օդի որակի բարելավման համար ընդունելի չափորոշիչների սահմանումը:
Հայաստանում ներկայումս բացակայում են օդի որակի պրոֆեսիոնալ մակարդակի մոնիտորներ, որոնք սովորաբար օգտագործվում են այլ երկրների կողմից՝ օդի որակի արդյունավետ կառավարում ստեղծելու համար: Թեև կառավարությունը նախաձեռնել է ձեռք բերել երկու նման սարքեր և ևս երեքը ապագայում, դա չի համապատասխանում առաջարկվող ստանդարտներին: Քաղաքային բնակավայրերի համար խորհուրդ է տրվում ունենալ մեկ մոնիտոր 10–20 կմ²-ու վրա, ինչը նշանակում է, որ Երևանին իր չափերով իդեալական դեպքում անհրաժեշտ կլիներ առնվազն 20 մոնիտոր:
Այս անհրաժեշտությունը հատկապես արդի է Երևանում՝ նրա բազմազան տեղագրության, հողի բազմատեսակ օգտագործման և երթևեկության տարբեր ձևերի պատճառով, որոնք հանգեցնում են օդի որակի զգալի տատանումներին ամբողջ քաղաքում:
Նույնքան կարևոր է ապահովել, որ այս մոնիտորների կողմից հավաքագրված տվյալները հասանելի լինեն հանրությանը: Օդի որակի տվյալների մասին թափանցիկությունը ոչ միայն օգնում է անհատներին լինել տեղեկացված, այլ նաև թույլ է տալիս ձեռնարկել նախազգուշական միջոցներ իրենց առողջությունը պաշտպանելու համար: Տեղեկացված լինելը հնարավորություն է տալիս օդի որակը չափող սարքերի չափաբերումը դարձնել ավելի մատչելի, ծածկույթի ընդլայնում է սարքերի ցանցն ու մոնիտորինգը ամբողջ երկրում:
Երեխաներին, տարեցներին և հիվանդներին ` նրանց, ովքեր առավել վտանգված են օդի աղտոտվածության վնասակար հետևանքներից, պաշտպանելու համար դպրոցներում, հիվանդանոցներում և հանրային տարածքներում տեղադրել օդը մաքրող սարքեր: Բացի այդ, կառավարությունը պետք է հրապարակի հանրային առողջության վերաբերյալ ցուցումներ, երբ աղտոտվածության մակարդակը գերազանցում է անվտանգ սահմանները՝ խրախուսելով մարդկանց մնալ տանը վտանգավոր ժամանակ:
Օրինակ, Եվրամիությունում հանրային նախազգուշացումները հաճախ տրվում են, երբ PM2.5-ի մակարդակը 24 ժամվա ընթացքում գերազանցում է 50 մկգ/մ³-ը, ընդ որում մակարդակների բարձրացման հետ ավելի խիստ միջոցներ են ձեռնարկվում: Փարիզի և Լոնդոնի նման քաղաքներում բարձր աղտոտվածության օրերն ուղեկցվում են կառավարության առաջարկներով՝ սահմանափակելու բացօթյա գործունեությունը, հատկապես խոցելի խմբերի համար: Նմանատիպ համակարգը Հայաստանում կօգնի պաշտպանել հանրային առողջությունը ծանր աղտոտվածության ժամանակ:
Բոլոր մեքենաները պետք է ունենան կատալիտիկ փոխարկիչներ և կիրառվեն տույժեր՝ ընդունված նորմերին չհամապատասխանելու դեպքում:
Արտանետումների պարտադիր փորձարկում իրականացնել ՝ ուղղված ամենահին և ամենաաղտոտող մեքենաների դեմ:
Քաղաքի կենտրոնը դարձրեք ծայրահեղ ցածր արտանետումների գոտի: Քաղաքի կենտրոնում երթևեկելու համար մեքենաները պետք է համապատասխանեն արտանետումների և անվտանգության հատուկ չափանիշներին:
Բարձրացնել հասարակական տրանսպորտի արդյունավետությունն ու հաճախականությունը՝ մեքենաներից կախվածությունը նվազեցնելու համար:
Ըստ Սպառողների խորհրդատվական կենտրոնի ղեկավարի, Հայաստանի հասարակական տրանսպորտը ամենավատն է ամբողջ հետ-ԽՍՀՄում։ 1991 թվականի ՀՀ-ի անկախացումից ի վեր Հայաստանը մետրոյի համակարգին ավելացրել է ընդամենը մեկ լրացուցիչ գիծ (1996 թ.):
Շատ կարևոր է մետրոյի գծերի ավելացումը բարձր բնակեցված վայրերում:
Սովետաշենի աղբավայրն ի սկզբանե չի նախագծվել կամ կառուցվել որևէ ճանաչված ստանդարտների համապատասխան և չի համապատասխանում միջազգային, տեխնիկական, բնապահպանական ու սանիտարական պահանջներին:
Այն գործում է բացառապես որպես աղբի կուտակման վայր և վերջին տարիներին հաճախակի հրդեհվել և ինքնաայրվել է:
Այս հրդեհներն արտազատում են թունավոր նյութեր, այդ թվում՝ դիօքսիններ, պոլիքլորացված բիֆենիլներ, պոլիարոմատիկ ածխաջրածիններ և այլ վնասակար աղտոտիչներ՝ խիստ վտանգելով օդի որակը: Այս խնդրի լուծման համար անհապաղ գործողություններ են անհրաժեշտ:
Շատացնել կանաչ տարածքները քաղաքում և իրականացնել զանգվածային անտառապատում Երևանում ու իր շրջակայքում:
2024 թվականին Երևանում մեկնարկել է ծառերի փոխարինման ծրագիրը։ Երևանի կենտրոնում հատվել են բազմամյա ծառերը, որոնք փոխարինվել են նորերով, որոնք լինելով մանր և սաղարթ չունենալով՝ չեն կարողանում լիարժեք փոշին կլանող գործառույթ կատարել։ Պետք է շեշտը դնել ամբողջ տարվա ընթացքում, սաղարթներով հարուստ ծառատունկի վրա:
Սահմանել և կիրառել աղտոտման խիստ սահմանափակումներ գործարանների և արդյունաբերական կառույցների վրա: Օրինակ, ընդամենը երկու տարի առաջ կառուցված բիտումի և նավթի քսայուղերի գործարանը չի համապատասխանում անվտանգության նորմերին։
Պահանջել, որպեսզի տեղադրվեն փոշու քանակությունը օդում հաշվող համակարգեր շինհրապարակներում և հանքարդյունաբերական աշխատանքների կատարման վայրերում:
Հայտնի քաղցկեղածին նյութերը, ինչպիսին ասբեստն է, դեռևս օգտագործվում են Հայաստանի տանիքների շիֆերներում , չնայած 2000-ականներից ի վեր գրեթե ամբողջ աշխարհում արգելված լինելուն: Ասբեստի մանրաթելերը օդում մահացու են և այն պետք է լինի արգելված նյութ՝ համապատասխան հեռացման ենթակառուցվածքով:
Հայաստանի անտառների շուրջ 70%-ը դեգրադացված է, ինչը հանքարդյունաբերության արդյունք է։ Հանքարդյունաբերությունը վատթարացնում է օդի որակը և իր ետևից թողնում ավելի քիչ ծառեր, որոնք կկլանեին աղտոտիչները:
Հայաստանի բնապահպանության և ընդերքի տեսչական մարմնի ղեկավար Հովհաննես Մարտիրոսյանը 2024 թվականի ասուլիսի ժամանակ հայտնեց, որ մթնոլորտային օդի պահպանության խախտումները պատճառել են 2,36 մլրդ դրամի վնաս։
Հանքարդյունաբերության ոլորտը նպաստում է Հայաստանի ՀՆԱ-ի 3%-ով, սակայն Հայաստանի չորս մարզերում հանքարդյունաբերական աշխատանքների վայրերի մոտից վերցված փորձանմուշները հայտնաբերել են ծանր մետաղներով զգալի աղտոտվածություն և թույների բարձր քանակներ տեղի բնակիչների մոտ: Այս աղտոտումը պահպանվում է տասնամյակներ շարունակ:
Երկարաժամկետ բարեկեցության ծախսերը, հավանաբար, կգերազանցեն ոլորտի ներդրումը ՀՆԱ-ում, ինչը լուրջ հարցեր է առաջացնում այս մոտեցման կայունության մասին: